ตำนานวัดพระธาตุภูขวาง

(คัดลอกมากจากจารึกหินอ่อนวัดพระธาตุภูขวาง)

ปางเมื่อพระพุทธเข้าตนประเสริฐแกคนและเทวดาทั้งหลายแก่ผู้จักรเสมอได้ในโลกอันนี้  พระก็เสด็จได้ถึงดอยภูขวางไปสถิตอยู่ใต้ต้นรังอันมีบนดอยภูขวาง  พระพุทธเจ้าก็เป่งออกยังสัพพรรณรัศมี  6  ประการ  คือ  ขาว  เขียว  เหลือง  หม่น  สวีมีวรรณ  เป็นดั่งแก้ววิทูรน้ำคลั่ง  เมื่อนั้นชาวบ้านทั้งหลายเห็นพระพุทธเจ้ามีสัพพรรณรัศมี  6  ประการ  สว่างทั่วบนดอยทั้งมวลรุ่งเรืองงามมากก็บังเกิดมีใจศรัทธามากแล้วแก่บ้าน (ผู้ใหญ่บ้าน) ผู้นั้นก้อบอกกล่าวแก่ภริยากับลูกและชาวบ้านทั้งหลายให้จัดเตรียมข้าวน้ำโภชนาอาหารทั้งมวลแล้วก็ใส่บาตรเป็นทานแก่พระพุทธเจ้าและอรหันต์เจ้าทุกรูป แล้วพระพุทธเจ้าก็รับเอาไทยทานแห่งทายกทั้งหลาย  แล้วพระพุทธเจ้าก็ฉันข้าวบนดอยที่นั้น  เมื่อพระพุทธเกระทำภัตตากิจฉันข้าวเสร็จแล้ว  ก็เทศนาภัตตาอนุโมทนา  แสดงทานะกถาศีลกถา  แก่ทายกทั้งหลายหมู่นั้นแล้ว  พระพุทธเข้าจึงกล่าวว่าสถานที่นี้ดีนักควรตั้งศาสนาแห่งหนึ่ง  เมื่อนั้นพระอานนท์จึงขอธาตุซึ่งพระพุทธเจ้าพระก็ยกทักขิณาหัฐเบื้องขวาขึ้นรูปพระเศียร ได้เกษาสามเส้นแล้วก็เอายื่นให้พระอานนท์  แล้วเอายื่นให้เจ้าโสนะเถระ  แล้วเอายื่นให้เจ้าอุตตะระเถระ  แล้วเอายื่นให้เจ้าระตะนะเถระ  แล้วยื่นให้พญาอโสกแล้วเอาใส่โกฐิไม้แล้วจึงเอายื่นให้พญาอินทร์  รับเอาแล้วจึงเอาใส่โกฐิแก้วทั้งหมดแล้วพระพุทธเจ้าจึงกล่าวว่าให้เอาเกสาธาตุแห่งพระตถาคตเข้าบรรจุในท้องถ้ำแห่งหนึ่ง  เมื่อนั้นพญาอินทร์ก็ประดับประดาในท้องถ้ำที่นั้นให้รุ่งเรื่องงาม  ด้วยแผ่นแก้ว  แผ่นเงิน  แผ่นคำ  เต็มทุกที่ทุกแห่ง  แล้วเนรมิตปราสาทคำสูงได้  4  วา  แล้วต่างยอดฉัตรแล้วก่อรอบไว้ด้วยเครื่องบูชา  5  ประการทั้ง  4  ด้าน  แล้วเนรมิตเสษฏฉัตรคำตั้งรอบไว้  2  ด้าน  แล้วเนรมิตปางประทีปคำใหญ่สามศอก  3  ช่อ  จุดบูชาตั้งไว้  2  ด้าน  สว่างทั่วท้องอุโมงค์ถ้ำ  แล้วนิมนต์เอาโกฐิพระธาตุเจ้าเข้าสถีตย์ตั้งไว้ ในท่ามกลาง  ปราสาทคำแล้วปิดทับก้วยก้อนหิน  แล้วหล่อด้วยทราย  แล้วปิดทับด้วยก้อนผาหลวงแล้วก่อเจดีย์หมายไว้สูง 6  ศอก  แล้วเมื่อนั้นพระพุทธเจ้าตรัสไว้ว่า  เมื่อใดพระคถาคตเจ้าปรินิพพานไปแล้วให้เอาพระธาตุข้อมือขวามาบรรจุไว้กับพระธาตุเกสาที่นี่  พระพุทธเจ้าจึงตรัสว่า  ดูก่อนพระอานนท์พระธาตุที่นี่จะได้ชื่อว่า  “พระธาตุเจ้าภูขวาง”  เหตุว่าดอยลูกนี้ยาวไปทางทิศไปทางทิศตะวันตก  ตะวันออก แล้วยังยาวไปทิศเหนือ ภายภาคหน้าคนทั้งหลายจะใส่ชื่อตามดอยลูกนี้ว่า “ พระธาตุเจ้าภูขวาง”  แก่บ้าน (ผู้ใหญ่บ้าน) ผู้นั้นจะได้มาเกิดเป็นพญาเจ้าเมืองที่นี่ มีนามชื่อว่าพญาศรีจอมธรรม จะได้มาสร้างพระเจดีย์ตนธรณี  กว้าง 5 วา  สูง 14 วา  แล้วสร้างวิหารกำแพงให้รุ่งเรืองงามมาก พระพุทธเจ้าตรัสว่าดูกรพระอานนท์พระธาตุที่นี่วิเศษนัก บุคคลไม่มีบุญ หาบุญไม่ได้นั้นก็ไม่ได้มากราบไหว้บูชา ไม่ได้มาสร้างสถานที่นี่และเว้นไว้แต่ผู้มีบุญอย่างเดียว ดูราอานนท์ผู้ใดก็ดี ท้าวพญา มหากษัตริย์ และครั้นเศรษฐี พราหมณ์นะกะคะหะบดี คฤหัสถ์และนักบวช หญิง – ชาย ผู้ใดได้มาสร้างพระเจดีย์เจ้า ได้มาสร้างวิหาร ได้มาสร้างศาลา ได้มาสร้างกำแพงก็ดี บุคคลผู้นั้นแม้นจักปรารถนาเป็นพระพุทธเจ้าก็ดี แม้นจักปรารถนาเป็นอรหันตา อรหันตี ภิกขุณี สาวะถีก็ดี   แม้นจักปรารถนาเอาลูกเมียที่ประเสริฐ  แม้นจักปรารถนาเอาข้าวของเงินคำ  สมบัติอันใด  ก็จักได้ตั้งใจปรารถนาทุกประการ  ถ้าตายก็จักได้ไปเกอดชั้นฟ้าดุสิตวิมานค่าสูงได้ร้อยโยชน์  มีนางฟ้าได้แสนโกฎิเป็นบริวาร ถ้าตายจากเมืองฟ้าที่นั้นแล้วจักได้ลงมาเกิดร่วมพระอริยะเมตไตยเจ้า ไม่พลาดทุกกรประการหนึ่ง แม้นโสมณพราหมณ์และเจ้านาย ท้าวพญา ประชาราษฏร์ คนผู้ใดก็ดีได้มากล่าวแผ่เมตตาภาวนาในสถานที่นี่ก็จักได้ถึงธรรมวิเศษ เป็นต้นว่า สิถิทาคา ถ้าตายก็จักได้ไปเกิดในชั้นฟ้า ชื่อว่า ดุสิตา มีวิมานคำสูงได้  60 โยชน์ มีนางฟ้าได้ครั้งหนึ่งเป็นบริวาร ไม่เท่านั้นแม้นบุคคลหญิง – ชาย คฤหัสถ์ นักบวช ผู้ใดมีเจตนาศรัทธาและได้มากวาดเก็บใบไม้หญ้า เศษขยะ เสร็จแล้วและขนทรายมาใส่ลานพระเจดีย์ธาตุเจ้าในวัดศาสนาสถานที่นี่ให้ราบเสมองาม ดังนั้น ถ้าตายก็จักได้ไปเกิดชั้นฟ้าชื่อ ย่ามา มีวิมานคำสูงได้ 4 โยชน์ มีนางฟ้าได้ 3 หมื่นเป็นบริวาร สถานที่นี่วิเศษนัก แม้นพระพุทธเจ้ากะถุสันท์  พระนากะมะนะกัสสะปะ  ก็มาฉันข้าวในที่นี้ทุกองค์  เมื่อนั้นพระพุทธเจ้าเทศน์เสร็จแล้วก็หันพระพักตร์ไปสู่หนอีสานแล้วก็เสด็จไปจอมไคร้  ที่มีในทิศตะวันออกฉียงเหนือแล้วพระพุทธเจ้าก็ปรินิพพานไป  แล้วหลังพระศรีจอมธรรมได้มาเป็นเจ้าเมืองพะยาวที่นี่  ยังมีมหาเถรตนหนึ่งเดินทางมาจากเมืองปาตะริบุตร  มาอธิษฐานนิมนต์เอาพระธาตุข่อมือขวาแห่งพระพุทธเจ้าใส่โกฐแล้วมรกต  แล้วก็ไปเมตตาพญาศรีจอมธรรมอันเป็นเจ้าเมืองพะยาวตามประวัติที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสสั่งไว้ว่า  ให้เอาพระธาตุข่อมือขวามาบรรจุไว้กับพระธาตุเกสาที่ดอยภูขวางเมืองพะยาว  เมื่อพญาศรีจอมธรรมทราบความแล้วก็มีใจศรัทธายินดี แล้วก็ให้ช่างเงิน  ช่างคำทั้งหลายมาทำโกฐงิน โกฐคำ โกฐแก้ว  รับเอาพระธาตุเจ้าแล้วก็แต่งเครื่องสักการบูชาเป็นต้น  แล้วแสงเงินคำ มธุปบุปผาราจา  กันทะจวนจันทร์  สร้อย พวงดอกไม้ พัดพร้าวชาวมอญ  เครื่องท้าวทั้ง 5 ประการ สัปธนเสษฎฉัตรคำ  ช่อคำเครื่องบูชาทั้งหลายพร้อมแล้วก็ชุมนุมมายังรี้พลคนงานทั้งหลายมี 3แสน 3  หมื่น 5  พัน  5  ร้อยคน  มาแล้วยกเครื่องบูชาทั้งหมดหมู่นั้นถวายบูชาพระมหาธาตุเจ้า  เสร็จแล้วก็อาราธนานิมนต์พระธาตุเจ้าขึ้นใส่วิกายคำแล้วยกเอามหาธาตุเจ้า แห่ขบวนบูชาทรงเสพดุริยะดนตรี  ฆ้อง กลอง  ระนาด     ฆ้องวง  กลองวง  และเคาะหอยสังข์  ฉลองมหาธาตุเจ้าอกออกจากเวียงหลวง  ลำดับไปตลอดจนถึงปัตตาดอยภูขวางหลวงที่นั้นแล้วก็แห่หามเอาโกฐพรธาตุเจ้าปัตตะทักขิณาผัตตะสินเวียนรอบ  3  รอบ แล้วก็หยุด  วางลงไว้เหนือแผ่นดิน เมื่อนั้นพระมหาเถระเจ้าก็กราบเบญจางคประดิษฐ์  3  รอบ แล้วก็สัจจอธิษฐานขอมหาธาตุเจ้าและโกฐแก้วจมลงไปท้องอุโมงค์ถ้ำที่บรรจุพระธาตุเกสาแต่ก่อนนั้น  โกศพระธาตุเจ้าก็ลงไปสถิตย์ตั้งอยู่ท่ามกลางปราสาทคำ  แล้วก็แสดงปาฏิหาริย์มีสัพพรรณรัศมี  6 ประการ  คือว่า  ขาว  เขียว  เหลือง  แดง  หม่น สวีมีวรรณ  ส่องสว่างมากเหมือนกันได้พันดวง  ไหลพุ่งขึ้นไปเหมือนดั่งจุดดอกไม้ไฟ ดุสี  เยงดังดั่งฟ้าแลบสว่างทั้งกลางวันกลางคืน  ทั้งเมืองคนทั้งหลายที่มาในที่นั้นมีความเบิกบานยินดี  แม้นมีสร้อยแขนแหวนมือ  ต่างหู สร้อยสังวาลคำ  ผ้าโพกหัวก็กอกออกมาบูชามหาธาตุเจ้าหมด คนทั้งหลายพูดเหมือนกันว่า เหมือนได้เห็นพระพักตร์เมื่อยังทรงอยู่จำผู้ใดได้มาเห็นมาไหว้ก็เป็นบุญามปานแก่กล้ามากดังนี้ เหมือนกันทุกคน  และเมื่อพญาศรีจอมธรรมก็มีใจปิติยินดีแล้วก็ให้คนทั้งหลายตัดไม้ ขุดดินให้ราบเสมอ  สร้างกำแพง  วิหาร  แล้วก่อมหาเจดีย์ตนธรณี  กว้าง 6 วา  พรธาตุสูง  14  วา  ใส่ฉัตรคำ  ช่อประทีปให้งามทุกที่ทุกแห่ง  แล้วฉลองทานเป็นมหาครั้งใหญ่  7  วันถึงเสร็จ และเมื่อนั้นพญาศรีจอมธรรมก็ปฏิบัติอุปฐากพระมหาธาตุเจ้าอยู่หลายวันหลายคืน  นานได้เดือนหนึ่งแล้วก็เสด็จกลับสู่นิเวสนะที่อยู่แห่งท่าน………………………………….

ผู้สร้างวัดพระธาตุภูขวาง

                พระศรีจอมธรรมเจ้าเมืองพะเยาตามตำนานที่กล่าวมาแต่ต้น ด้วนกาลเวลาอันยาวนานมหาธาตุเจ้าก็ชำรุดผุพังตามกาลเวลา ต่อมาในปีพุทธศักราช 2469 ครูบาเจ้าศรีวิชัย นักบุญแห่งล้านนา พร้อมด้วยศิษยานุศิษย์ ได้มาเป็นประธาน สร้างพระธาตุภูขวางดวงนี้